Konsekwencją każdego uszkodzenia mózgu w przebiegu udaru, urazu czy też chorób przewlekłych mających wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, może być uszkodzenie funkcji regulujących zachowanie na poziomie odruchowym i świadomym. Warunkują one prawidłowe relacje z otoczeniem oraz efektywne poruszanie się w świecie zewnętrznym. Wyróżnia się wśród nich funkcje poznawcze (determinujące efektywność poszukiwania, odbioru i przetwarzania informacji), wykonawcze (zarządzające i kontrolujące zachowanie) i emocjonalno - afektywne (determinujące typ i siłę reakcji emocjonalnych oraz ogólny nastrój). Ich zaburzenie upośledza zachowanie pacjenta niejednokrotnie bardziej niż deficyt ruchowy.1
Najczęściej występujące trudności
Do najczęściej sygnalizowanych problemów należą zaburzenia uwagi i pamięci pochodzenia ogólnomózgowego oraz nadreaktywność na bodźce o dużej sile oddziaływania (głośne dźwięki, intensywne światła, gwar), które w przypadku udaru lub urazu mózgu są specyficzne dla pierwszych kilku lub kilkunastu miesięcy od czasu zachorowania niezależnie od miejsca uszkodzenia mózgu. Szczególnie dają się we znaki w sytuacjach jednoczesnego oddziaływania wielu bodźców (większe grono, włączony telewizor, supermarket), a ich nasilenie potrafi być na tyle dokuczliwe, że znacząco utrudnia lub wręcz uniemożliwia prowadzenie rozmów, czytanie, rozwiązywanie problemów, robienie zakupów itp.
Natomiast w przypadku uszkodzeń szczególnych obszarów mózgu na plan pierwszy wysuwają się:
- specyficzne, i niezależne od zdolności przypominania, zaburzenia rozpoznawania otoczenia;
- specyficzne zaburzenia uwagi (np. zespół zaniedbywania stronnego);
- zaburzenia funkcji językowych (mówienia i rozumienia mowy i tekstu, rozpoznawania i pisania liter i słów);
- zaburzenia liczenia i rozpoznawania cyfr;
- zaburzenia umiejętności wykonywania czynności ruchowych i posługiwania się przedmiotami;
- nieradzenie sobie z czynnościami przestrzennymi;
- specyficzne zaburzenia pamięci;
- trudności w planowaniem, przewidywaniem skutków i kontrolowaniem wykonywanych czynności;
- niemożność dostosowywania się do zmian i nieradzenie sobie z rozwiązywaniem problemów;
- kłopoty z uświadamianiem sobie własnych deficytów;
- specyficzne zaburzenia emocjonalne.2
Rehabilitacja zaburzeń funkcji behawioralnych (inaczej zaburzeń zachowania) stanowi integralny element rehabilitacji neurologicznej i podlega takim samym regułom, jakie przyświecają rehabilitacji ruchowej.
Jest ona domeną neuropsychologów i neurologopedów (w przypadku zaburzeń funkcji językowych). W skład oddziaływań wchodzą:
- rehabilitacja poznawcza (ćwiczenia funkcji poznawczych),
- terapia i psychoterapia zaburzeń emocjonalnych i osobowościowych (wspierana farmakoterapią),
- readaptacja społeczna, w sytuacji gdy trwałe ograniczenia uniemożliwiają powrót do wykonywanych wcześniej funkcji społecznych i zawodowych.
Jedynymi przeciwwskazaniami dla wprowadzenia lub kontynuacji rehabilitacji jest niewyrównany stan somatyczny pacjenta oraz całkowita niemożność podjęcia rzeczowej współpracy (problemem szczególnym może być brak motywacji wynikający z uszkodzenia płatów czołowych mózgu). Wiek pacjenta nie stanowi przeciwwskazania dla intensywnej rehabilitacji poznawczej.3
Ćwiczenia funkcji poznawczych
Ćwiczenia funkcji poznawczych są bardzo różnorodne i mogą dotyczyć każdego z wymienionych wcześniej obszarów funkcjonowania. Ważne jest, aby były one dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta i jego aktualnego poziomu sprawności. Wykonywanie ćwiczeń funkcji poznawczych często wspierane jest za pomocą programów komputerowych, takich jak Neuroforma.
Przykładowe ćwiczenia funkcji poznawczych, jakie znaleźć można w tego typu programach to:
- ćwiczenia funkcji uwagowych: skupianie uwagi na wybranych elementach zadania, przerzucanie uwagi z obiektu na obiekt,
- ćwiczenia funkcji wykonawczych: hamowanie reakcji w odpowiedzi na konkretne obiekty, planowanie i kontrolowanie wykonania zadania,
- ćwiczenia pamięci: przechowywanie informacji przez krótki czas w pamięci, posługiwanie się posiadaną wiedzą
- ćwiczenia spostrzegania: rozpoznawanie rodzajów i właściwości obiektów, rozpoznawanie ułożenia obiektów w przestrzeni,
- ćwiczenia językowe, matematyczne, zadania logiczne.
